Większość zabytków Puli pochodzi z czasów rzymskich – po podporządkowaniu sobie Istrii Rzymianie przekształcili Pulę w ośrodek administracyjny, z którego rządzono półwyspem. Siedziba władców musiała być reprezentacyjna, dlatego miasto kompletnie przebudowano. Kiedy w I w. p.n.e. Rzymianie zakładali tu swój obóz wojenny, Pula była już miejscowością o bogatej historii.
Historycy twierdzą, że obszar dzisiejszego miasta był zamieszkiwany od trzeciego tysiąclecia p.n.e. Jeśli wierzyć legendzie, Pulę założyli Argonauci, uczestnicy wyprawy po złote runo. Jeśli wierzyć nauce, w V w. p.n.e. na wzgórzu istniała osada Ilirów, a zatoka w Puli była portem pobliskiego Nesactium, iliryjskiej stolicy.
Rzymianie rozplanowali miasto, zwane przez nich Pietas Julia, wokół czworobocznego Forum. Za panowania cesarza Augusta przy Forum wzniesiono świątynie, amfiteatr i inne monumentalne budowle. Wraz z Triestem, Akwileą i Rawenną Pula należała do najważniejszych rzymskich miast nad północnym Adriatykiem. Po powstaniu chrześcijaństwa i dotarciu jego wyznawców na Istrię była miejscem ich kaźni. Kiedy nowa religia stała się obowiązująca, w 425 r. miasto podniesiono do rangi biskupstwa. Pół wieku później cesarstwo zachodniorzymskie upadło, a w Puli zagościli barbarzyńcy. Lepsze czasy nastały później, pod władzą Bizancjum.
W 1150 r. Pula i Koper przewodziły Lidze Antyweneckiej, jednak Wenecja stopniowo zdobywała coraz większe wpływy na Istrii. Przełomowy moment w historii miasta nadszedł w roku 1331, w którym „oddało się pod opiekę” niedawnych wrogów. Pod rządami Wenecji Pula pozostawała aż do rozwiązania Republiki Weneckiej w 1797 r.
Kongres wiedeński przyznał mocno podupadłe miasto Habsburgom. W połowie XIX w. doceniono możliwości, jakie dawał port. Rozbudowano go, przekształcając w najważniejszą bazę morską monarchii. Szybko rozwijała się też Pula, na przełomie wieków licząca 50 tys. mieszkańców. Językiem urzędowym był niemiecki. Oswobodzona przez żołnierzy Josipa Broza-Tity, zniszczona Pula weszła w skład państwa jugosłowiańskiego, a po jego rozpadzie – Chorwacji.
ZWIEDZANIE
Pulę otaczały niegdyś mury obronne, a do miasta można było wejść przez jedną z dziesięciu bram. Chroniony fortyfikacjami obszar obejmował w ogólnych zarysach teren obecnej starówki. Amfiteatr Rzymianie zbudowali poza ówczesnym miastem. Mury obronne zostały rozebrane w XIX w.; pozostały z nich tylko fragmenty między Podwójną Bramą (wejście do Muzeum Archeologicznego) a ul. Gardini.
Dookoła Forum
Najważniejszym placem przebudowanego przez Rzymian miasta – centrum religijnym i administracyjnym – było czworokątne Forum (tuż przy przebiegającej wzdłuż wybrzeża ulicy Riva). Wytyczono je w I w. p.n.e.
Forum – Również obecnie przy Forum rezydują władze miasta, a plac jest letnim salonem Puli. Działają na nim kawiarnie i restauracje, organizowane są koncerty i inne imprezy kulturalne. Na Forum zawsze można spotkać turystów, dlatego też działa tu biuro informacji turystycznej (Forum 3, tel.052/ 219197).
Na przełomie tysiącleci Rzymianie zbudowali przy Forum dwie bliźniacze świątynie, z których jedna – świątynia Augusta – nadal stoi przy północnej pierzei placu (Augustov hram; tel.052/218689; pn.-pt. 9.00-13.30 i 18.00-21.00, sb. i nd. 9.30-13.30, zimą po wcześniejszym zgłoszeniu telefonicznym). Sześć 8-metrowej wysokości kolumn z korynckimi głowicami podtrzymuje trójkątny fronton wieńczący przedsionek świątyni. Podwyższają ją kamienne schody. W swojej historii budowla była miejscem pogańskiego kultu, kościołem chrześcijańskim, a nawet magazynem zboża. Zniszczoną w 1944 r. świątynię poddano rekonstrukcji, a obecnie można w niej obejrzeć kolekcję kamiennych i brązowych rzeźb.
Z drugiej rzymskiej świątyni, dedykowanej Dianie, przetrwała tylko tylna ściana wbudowana w dom rady miejskiej. Ratusz (Gradska palaća; Zupanija Istarska; Forum 1) powstał w 1296 r. w stylu gotyckim, ale fasada i loggia pochodzą już z XVII w. W ścianę frontową budynku wmurowano stare herby i fragmenty rzeźb. W ratuszu działa galeria Diana (pn.-pt. 10.00-13.00 i 18.00-20.00, sb. 10.00-13.00).
Katedra Niedaleko Forum (dojście z placu ul. Kandlerovą) wznosi się katedra (7.00-12.00 i 16.00-18.00), duża trójnawowa budowla o konstrukcji bazyliki. Rzymianie zbudowali w tym miejscu świątynię Jowisza, zastąpioną w następnych stuleciach przez kościół chrześcijański. Obecny kształt budowla zyskała w XV i XVI w. Zachowały się w niej wczesnochrześcijańskie mozaiki podłogowe z przełomu V i VI w., a także marmurowy sarkofag z III w., wbudowany w ołtarz. Stojącą obok kościoła dzwonnicę postawiono w XVII w. z bloków pozyskanych z amfiteatru. Latem w katedrze organizowane są koncerty muzyki klasycznej.
Wzdłuż ulicy Sergijevaca
Przy Forum rozpoczyna się ulica Sergijevaca, pełniąca rolę śródmiejskiego deptaka, poprowadzona w miejscu starej rzymskiej drogi. Wiedzie do Łuku Sergiusza. Opuszczając nią Forum, a następnie skręcając w pierwszą ulicę w lewo, dochodzi się do XIV–wiecznego klasztoru Franciszkanów. W kościele, prezentującym romańsko-gotycką mieszaninę stylów, latem odbywają się koncerty muzyki klasycznej. W klasztorze przechowywana jest część kolekcji kamiennych rzeźb z Muzeum Archeologicznego oraz istryjskich malowideł ściennych.
Przy ul. Sergijevaca można obejrzeć odsłonięte w 1959 r., dobrze zachowane mozaiki podłogowe rzymskiej willi z III w. Składa się na nie 40 pól o motywach roślinnych i geometrycznych. Centralne pole zdobi mitologiczna scena Ukaranie Dirke.
Skręcając z ul. Sergijevaca w Maksymilianową, dochodzi się do bizantyjskiej kaplicy św. Marii Formosa (kapela sv. Marije Formose; ul. Flaciusova), jednej z dwóch kaplic należących kiedyś do najstarszej na Istrii bazyliki pod tym samym wezwaniem, wzniesionej dla benedyktynów w VI w. i zniszczonej w wieku XVI. W kaplicy zachowały się mozaiki, które teraz są przechowywane w pobliskim Muzeum Archeologicznym.
Łuk Sergiusza – Na wschodnim krańcu spacerowego deptaka stoi Łuk Sergiusza (Slavoluk Sergijevaca), wysoki na ok. 8 m, zbudowany w porządku korynckim. Ufundowała go w latach 27-29 p.n.e. Salvia Postuma Sergi, chcąc uczcić trzech braci sprawujących wysokie urzędy. Reprezentacyjna wschodnia strona budowli, zwrócona ku miastu, została bogato ozdobiona; od strony zachodniej ornamenty były znacznie skromniejsze. Łuk Sergiusza stał niegdyś niedaleko zburzonej w 1829 r. głównej bramy miasta, zwanej Porta Aurea (Złote Wrota), przez którą biegła rzymska droga Via Flavia z Akwilei i Triestu do Forum w Puli.